Narodnu književnost, za razliku od autorske ili pisane književnosti, stvorili su nepoznati stvaraoci. Pesme i prozna dela narodne književnosti su se prenosila usmenim putem.
Prvobitni oblik pesme ili priče, menjao je vremenom svoj oblik, a ponekad i sadržaj zbog toga što je neko od prenosilaca u nizu, tokom pripovedanja ili pevanja uvek dodavao ponešto svoje, isto kao što je ponešto i izostavljao. Zbog toga se i kaže da su dela narodne književnosti produkt kolektiva i vremena, a ne određenih pojedinaca i trenutka. Stvaraoci narodne književnosti nisu obrazovani ljudi, već ljudi koji su svoju mudrost sticali kroz iskustvo.
Kroz istoriju nauke o književnosti možemo pratiti više pojedinaca koji su zaslužni za beleženje narodne književnosti, ali je od svih njih najpoznatiji i najzaslužniji Vuk Stefanović Karadžić. On je naše narodne umotvorine, prikupljao, sistematizovao i na svet izdavao (štampao). Zahvaljujući njegovom zalaganju, naša narodna književnost je izašla van okvira naše zemlje i jezičkog područja i bila prevođena u inostranstvu.
Naša narodna književnost je podeljena na narodnu prozu i narodnu poeziju. Narodna poezija ili narodne pesme se dele na lirske, epske i lirsko-epske pesme ili pesme na međi, kako ih je zvao Vuk Karadžić. Narodna proza se deli na pripovetke, basne, novele, bajke, legende, anegdote, itd.
Pored Vuka Karadžića, sakupljanjem narodnih umotvorina bavili su se i drugi pojedinci, kao što smo već napomenuli. Još u drugoj polovini 17. veka i na početku 18. veka, pojavio se rukopisni zbornik Valtazara Bogišića (srpskog pravnog istoričara) pod imenom Pjesme iz starijih, najviše primorskih zapisa. Ova zbirka iz 1787. godine je sadržala bugarštice, narodne epske pesme dugog stiha.
Pre njega, jedan od većih zbornika narodnih deseteračkih pesama, uglavnom epske vrste, beležio je slušajući narodne pevače, neimenovani oficir austrijske vojske u regionu Vojne granice. Ovaj zbornik je bio objavljen 1925. godine, a priredio ga je pod nazivom Erlangenski rukopis, Gerhard Gezeman, nemački slavist.
Tek početkom i sredinom 19. veka, naše narodne umotvorine su bile prvi put sistematizovane i objavljene. Prvu zbirku pesama, pod nazivom Mala prostonarodna slavenoserbska pjesnarica, objavio je 1814. godine, Vuk Karadžić. Posle toga izašlo je Lajpciško izdanje iz 1822-23., zatim Bečko izdanje iz 1824-62. Uz pesme, Vuk je objavio i Srpske narodne pripovetke koje su sadržale i 166 zagonetaka. Ove pripovetke su izašle 1821. godine, a potom i 1853. godine. U 1866. godini se pojavila knjiga ženskih pesama, uglavnom iz Hercegovine, a njih je sakupio Vuk Vrčević, saradnik Vuka Karadžića.
Pošto su se ove narodne umotvorine pojavile u vreme evropskog romantizma i procvata nacionalnog romantizma, doživele su vrlo lepu recepciju u inostranstvu. Jakob Grim je počeo da uči naš jezik kako bi mogao da čita dela u originalu, a Gete je naše pesme upoređivao sa biblijskom Pesmom nad pesmama.
Epske narodne pesme
Ukupan broj naših epskih pesama je ogroman. Ima ih više hiljada, što dužih, što kraćih. Po sadržaju, pesme su raznovrsne i mogu se podeliti na desetak vrsta (krugova ili ciklusa) koje se opet mogu podeliti na podvrste u skladu sa događajima koji su u njima opevani. Najopštija podela epskih pesama bi bila na neistorijske i istorijske pesme.
U neistorijskim pesmama se peva o izmišljenim događajima, o izmišljenim bićima i one su uglavnom vezane za pagansko doba. Zatim su tu pesme iz hrišćanskog perioda, gde se govori o Hristu, Bogorodici, svetiteljima, paklu, anđelima, grešnicima, čudesima.
Istorijske pesme su najpoznatiji deo srpskog usmenog pesništva. U ovim pesmama se peva o događajima koji obuhvataju deo srpske istorije od 12. veka, pa sve do novijih vremena. Mogu se podeliti na krugove u odnosu na događaje o kojima se u njima govori. Najstariji događaji podrazumevaju vreme Nemanjića i Mrnjavčevića i to su pesme koje govore o događajima pre Kosovskog boja.
U tim pesmama srećemo likove kao što su Nemanja, Sveti Sava, Stefan Dečanski, Car Dušan, Uroš, Kraljević Marko, itd. Posle njih dolaze pesme vezane za kosovske događaje. U njima se peva o pogibiji na Kosovu 28. (15.) juna 1389. godine. Smatra se da su ove pesme jedne od najlepših pesama.
Posle toga idu pesme o Brankovićima i Jakšićima. U tim pesmama se opeva tužno vreme kada je stara srpska država propala. Ove pesme govore o vremenu despota Đurđa Brankovića i Jerine, zatim o njihovim sinovima Lazaru, Stefanu i Grguru, potom o slavi i veličini porodice Jakšića, itd.
Iza toga idu pesme o hajducima i uskocima, a zatim i pesme o oslobođenju Srbije i Crne Gore.
Dioba Jakšića – pesma pokosovskog ciklusa
U pesme pokosovskog ciklusa spadaju one pesme koje govore o otporu turskim osvajačima i o prilikama u našoj zemlji nakon velikog poraza na Kosovu polju.
Istorijski podaci kažu da je Srbija bila osvajana još dugih sedamdesetak godina nakon boja na Kosovu. Nakon turskog osvajanja, usledio je teror, a mnogi znameniti Srbi su se odselili u Južnu Ugarsku i tamo se pridružili vojsci koja se takođe borila protiv turskih osvajača. Naročito su se među njima isticali vojvoda prijezda, Vuk Grgurović i braća Jakšići.
Pesme pokosovskog ciklusa sadrže pesme koje govore o otporu našeg naroda prema nepravdi, zulumu i nasilju osmanskih osvajača, kao i o stanju i prilikama u Srbiji nakon pogibije i poraza na Kosovu. Bez obzira na propast, oni koji su ostali i preživeli, branili su čast i ono što je ostalo od domovine.
Iz ovih pesama saznajemo da su naši predaci bili spremni da pruže jak otpor osvajačima i da se do zadnjih atoma snage bore kako bi odbranili poslednje parče samostalne srpske države posle kosovskog poraza. Junaci i istorijske ličnosti koje se spominju su bili knezovi, banovi, vojvode i despoti, svi redom iz jakih feudalnih loza, poput Crnojevića, Brankovića i Jakšića. U pesmama pokosovskog ciklusa ima dosta stradanja, ali i ličnih tragedija.
Takođe, u njima se peva o individualnom otporu naših poslednjih vladalaca. Pokosovski ciklus je potcrtan temom smrti. Najpoznatije pesme iz ovog ciklusa su pesme Ženidba Maksima Crnojevića, Smrt vojvode Kajice, Oblak Radosav, Bolani Dojčin, Margita djevojka i Rajko Vojvoda, Smrt vojvode Prijezde i Dioba Jakšića.
Analiza epske narodne pesme Dioba Jakšića
Pesma Dioba Jakšića spada u narodne epske pesme pokosovskog ciklusa. Ova pesma je kratka i lepa, sa jednim lirskim prizvukom. Središnja tema pesme jeste sukob unutar porodice, tako da je više okrenuta rešavanju individualnih pitanja nego kolektivnom problemu. Naravno, ovaj individualni problem je samo simbolički prikaz sveopšte nevolje.
Narodni pevač ima za cilj da u ovoj pesmi ostvari jedinstvo ljudskog i mitskog.
Srpska vlastela je nakon Kosovske bitke bila oslabljena, a tu oslabljenost je pojačavala i međusobna netrpeljivost među pripadnicima pojedinih vlastelinskih porodica. Glavni likovi u pesmi su braća Jakšići, Bogdan i Dimitrije. Oni dele nasledstvo i tu nastaje glavni problem. Podela između njih simbolizuje podelu celokupne srpske vlastele. Braća Jakšići uspešno dele zemlju, ali zapinju kod deljenja sokola i konja koji su tradicionalni simboli našeg gospodstva i otmenosti srpskih junaka i vlastelina. Njihova bratska ljubav se zbog inata pretvorila u mržnju. Stariji među braćom, Dimitrije, uz pomoć svoje ljube Anđelije, rešava da otruje svog brata Bogdana, ne bi li njemu pripali i konj i soko. Anđelija je trebalo da bude izvršilac njegove naredbe.
Na sreću, Anđelija je moralno jaka žena, svesna situacije i ona na sve načine pokušava da ublaži inat među braćom, te da ih pomiri i vrati na ispravni put. Uz veliku ljubav koju u svom govoru pokazuje, Anđelija se moli deveru da bude popustljiv i da pokloni sokola i konja. Za uzvrat, ona deveru nudi čašu molitvenu. To bi bilo njeno uzdarje.
Dmitar odlazi u lov i u tom lovu soko biva povređen, tačnije jedno krilo mu je povređeno. Ovo ga natera da se zamisli nad pitanjem odnosa njega i njegovog brata. Dmitar shvata da je ljubav između braće najvrednija i da nikakvo blago ne može zameniti ovu svetinju. Sebičnost koju je ranije pokazivao metaforično se proziva kroz poređenje koje soko iznosi dok ga polomljeno krilo muči i boli. Soko tada kaže kako mu je bez krila isto kao što je jednom bratu teško bez drugoga. Dmitar u ovim sokolovim rečima uspeva da prepozna sve što ga je snašlo i shvata koliko je pogrešio, pa žuri svojoj kući kako bi ispravio grešku. Anđeliji je već naredio da otruje njegovog brata i sada želi da spreči ovaj događaj. Na sreću, Anđelija nije otrovala Bogdana, već je uspela da uz pomoć svoje plemenitosti spreči tragediju.
U ovoj pesmi, veliku ulogu igra Anđelija. To je jedna od retkih srpskih narodnih epskih pesama u kojima žena preuzima ulogu moralnog stožera i u kojoj je ženski lik deo epske tradicije u smislu moralnog uzdignuća.
Pesma Dioba Jakšića je zasigurno jedna od najlepših pesama pokosovskog ciklusa. Jedan od glavnih razloga njene lepote leži u njenoj jezgrovitosti i u harmoničnom premrežavanju onoga što je lično i pojedinačno sa onim što je kolektivno.
Takođe, ova pesma na izuzetan način daje psihološka stanja i odnose među junacima koji kulminiraju u dramatičnim trenucima. Jedan od najlepših ženskih likova junačkih (muških) pesama dat je u liku snahe Anđelije, što je prava retkost u našoj narodnoj epici.
Naslov pesme najavljuje glavnu temu, a to je deoba između braće. Dakle, pesma će se baviti porodičnim pitanjem, tačnije porodičnom dramom. Ipak, iza ove intimne drame, koja se odvija na individualnom nivou, krije se jedno opštije pitanje, društveno-politički problem onoga doba – disharmonija koja je vladala među srpskim feudalcima nakon propasti srpskog carstva na Kosovu, njihova samoživost i surevnjivost.
Nesloga među članovima porodice, a naročito među braćom, česta je tema u našoj narodnoj književnosti (i ne samo narodnoj). Nesloga se prikazuje u različitim oblicima i o različitim povodima. U pesmi Dioba Jakšića neslaganje među braćom poprima široke razmere, tačnije, širi se na čitavu porodicu i državu, pa ono što je samo porodična stvar, postaje opšti problem. Jakšići pripadaju vlastelinskoj porodici, što znači da su oni vladari srpskih zemalja, pa je njihovo neslaganje problem čitave nacije.
Ova nesloga se prikazuje tragičnošću koja ide u dva toka. Vrlo razočaravajuće deluje činjenica da su braća Jakšići jednostavno i lako podelili zemlju, jer se ta zemlja tiče i drugih života i ljudi. U pitanju su veoma teška vremena kada se Srbi bore za svoj nacionalni opastanak. Podele bilo koje vrste slabe i odbrambenu i moralnu i političku moć i potencijal srpskih zemalja.
Problem je nastao kada su braća delila sokola i konja i kako narodni pevač komentariše, to i nisu bili neki važni razlozi – “da oko šta, veće ni oko šta”. Olako se prelazi preko mnogo krupnijih stvari, ali se oko ovih sitnica stvaraju veliki jazovi. Dmitar je čak spreman da ubije brata zbog konja i sokola. Kako tumačiti ovakav nagon? Da li kao prkos, inat ili lakomislenost? Ipak, ne treba smetnuti sa uma da su konj i soko, u srpskoj epskoj tradiciji, simboli plemenitosti, gospodstva, herojstva, staleža, itd. To je nešto što je pripadalo njihovom ocu i što govori o stareštvu, odnosno hijerarhiji, kao i o renomeu.
Sukob među Jakšićima poprima kosmičke razmere jer su nad njihovim grehom začuđene i zgrožene i zvezde i Mesec.
Dmitar Jakšić je sebičan čovek, ali ujedno i kukavica. On ne uspeva sam da se raspravi sa svojim bratom, već traži pomoć svoje žene, odnosno naređuje joj da ubije Bogdana.
Bogdan poštuje ljubaznost Anđelijinu i ceni to što se ona pred njim “do zemljice klanja”. Ona je njega ljudski dirnula i on se sažalio jer je shvatio da je Ađeliji stalo da ih pomiri.