Karakteristike glasova u srpskom jeziku
Ljudski govorni aparat je svojevrsno čudo prirode. Moć artikulisanog i smislenog govora svojstvena je samo ljudima (po svim dosadašnjim saznanjima).
Da je priroda podarila čoveku jedno od najmoćnijih oružja (govor, reč) govori i činjenica da je način na koji nastaje glas, a samim tim i reč, jedan nesvakidašnje složen proces. Jedna od najvažnijih naučnih disciplina koja se bavi nastankom glasova, ali i ulogom koju govorni organi imaju u tom procesu, naziva se fonetika.
Fonetika je sastavni deo lingvistike kao nauke o jeziku, ali i gramatike svakog izučavanog jezika i kao takva uvek se nalazi na samom početku objašnjavanja svojstava i uređenosti datog jezika. Ona je pored fonologije i morfofonologije neraskidivo polazište odakle se ulazi u dublja značenja i smisao savršenog bogatstva određenog jezika koji se proučava.
Srpski jezik je u fonetskom smislu bogat i sadržajan jezik jer sadrži tri vrste glasova: samoglasnike ili vokale, suglasnike ili konsonante i glasnike ili sonante. Ova podela je izvršena prema svojstvima glasova, ali i prema načinu na koji nastaju.
Samoglasnici u srpskom jeziku su glasovi A, E, I, O i U. Ovi glasovi su čisti tonovi i nastaju tako što vazdušna struja pri njihovom izgovoru prolazi neometano kroz sve delove govornog aparata, odnosno en nailazi na prepreku.
Pritom, glasne žice pri njihovom izgovoru stoje zategnuto, pa vazdušna struja pokreće njihovo treperenje i oni se pojavljuju kao zvučni glasovi.
Suglasnici ili konsonanti se još nazivaju pravim šumnim glasovima jer pri njihovom izgovoru vazdušna struja nailazi na prepreke u delovima govornog aparata i savlađujući te prepreke proizvodi date glasove.
Glasne žice se pri izgovoru nekih suglasnika nalaze u opuštenom stanju, te one ne trepere i ti glasovi su bezvučni, dok se pri izgovoru nekih drugih nalaze u zategnutom položaju i trepere, te se tada proizvode zvučni glasovi. To su sledeći glasovi (po principu zvučnih i bezvučnih parova): B, P: D, T; G, K; Z, S; Ž, Š; Đ, Ć; Dž, Č; F, H, C.
Sonanti ili glasnici su specifična vrsta glasova u našem jeziku jer pri njihovom izgovoru vazdušna struja nema u potpunosti oslobođen prolaz, pa liče na konsonante, ali u isto vreme glasne žice trepere, oni su zvučni, pa liče na samoglasnike. Mogli bismo reći da se oni čuju kao tonovi koji su praćeni šumom.
Srpski jezik broji osam sonanata. To su V, J, R, L, Lj, M, N, Nj.
I sonanti i konsonanti se mogu razlikovati i podeliti na osnovu mesta gde se njihova artikulacija događa.
Tako se u usnene (dvousnene i usneno-zubne) glasove ubrajaju B, P, V, F, M. U zubne suglasnike se ubrajaju D, T, Z, S, C. U prednjonepčane se ubrajaju Ž, Š, Dž, Đ, Č, Ć, J, Lj i Nj. U zadnjonepčane K, G i H. Nadzubni su sonanti R, L i N.
Kako ćemo se u ovom članku najviše baviti jednom specifičnom glasovnom pojavom u našem jeziku koja nosi naziv jotovanje, to ćemo se nešto više zadržati na specifičnosti glasa J koji je glavni akter ove glasovne promene.
Glas J i njegove fonetske karakteristike
Glas J je kao što smo već napomenuli sonant ili glasnik. Ovaj glas je zvučan što znači da se pri njegovom izgovoru glasne žice nalaze u zategnutom položaju i prilikom prolaska vazdušnog strujanja one trepere.
Glas J je po mestu svoje artikulacije prednjonepčani glas, odnosno palatalni glas. Nastaje tako što je vrh jezika pritisnut na donje sekutiće, dok je gornja površina jezika priljubljena uz prednje nepce.
Isto tako, glas J je oral odnosno usni glas jer je meko nepce podignuto, pa je prolaz vazdušnog strujanja kroz nos zatvoren.
Glas J je mek glas, a njegova mekoća se zasniva na specifičnom položaju govornih organa pri njegovom izgovoru.
Fiziološki, mekoća je zasnovana na sužavanju vazdušnog prolaza pod tvrdim nepcem koji je u slučaju izgovora glasa J delimično sužen.
Ako posmatramo način artikulacije glasa J, onda kažemo da je on poluvokal. Ne treba zaboraviti da je u nekadašnjem srpskom pismu, pre Vukove reforme jezika i pravopisa, umesto foneme J pisana fonema I koja se u različitim položajima u reči čitala ili kao J ili kao I. Vuk je preuzeo fonemu J iz latiničnog pisma i time olakšao nedoumice.
Glasovne promene u srpskom jeziku i jotovanje
Jedna od karakteristika srpskog jezika jeste i veliki broj glasovnih promena koje se dešavaju prilikom promene oblika reči (deklinacija, konjugacija) ili prilikom tvorbe reči.
Na primer reč pisati u prvom licu jednine prezenta glasi pišem, gde primećujemo jasnu promenu iz s u š, ili reč list u svom zbirnom obliku glasi lišće gde vidimo da je s prešlo u š, a t prešlo u ć.
Takvih primera je mnogo u našem jeziku, a učesnici u ovim promenama mogu biti i suglasnici i samoglasnici.
Zamenjivanje ili smenjivanje glasova u jednoj reči prilikom promene njenog oblika ili tokom tvorbe reči naziva se glasovna promena ili glasovna alternacija. Glasovi koji su učesnici promena nazivaju se alternantima.
Jedna od prisutnih glasovnih promena na koju često nailazimo jeste i JOTOVANJE. Ova glasovna promena je vrlo interesantna zbog toga što može da zahvati veći broj glasova.
Glavni alternant u ovoj glasovnoj promeni jeste fonema, odnosno glas J. Ovaj glas utiče na glasove u čijoj se blizini nalazi i menja ih. Kako je glas J prednjonepčani glas, on utiče na nenepčane glasove i tera ih da se izmene u prednjonepčane.
Zbog toga se glasovna promena jotovanje naziva i alternacijom nenepčanih sa prednjonepčanim suglasnicima.
U primeru komparativa prideva BRZ koji glasi BRŽI, primećujemo da je Z iz osnovnog oblika prideva prešlo u Ž, odnosno da je zubni suglasnik Z zamenjem prednjonepčanim suglasnikom Ž.
Ovakav isti slučaj imamo i u oblicima kao što su ljut-ljući, tvrd-tvrđi, nositi-nošen, glad-glađu, zaljubiti-zaljubljen, cvet-cveće, itd.
Kada uporedimo nenepčane suglasnike iz osnovnih oblika reči sa prednjonepčanim suglasnicima na njihovom mestu u različitim oblicima ovih reči ili u izvedenicama, onda jasno vidimo da se u srpskom jeziku vrlo često dešavaju promene, odnosno alternacije sledećih glasova: Z, S, D, T, L, N (ispred J) prelaze u Ž, Š, Đ, Ć, Lj, NJ.
Isto tako usneni nenepčani suglasnici B, P, M, V u susretu sa J postaće suglasničke grupe BLj, PLj, MLj i VLj.
Ova glasovna promena se naziva JOTOVANJE.
Mogli bismo reći da ova glasovna promena nije novijeg porekla, već se ona događala u davnim vremenima istorije srpskog jezika. Tokom razvoja uočeno je da postoje čak tri različite vrste jotovanja.
Tako je najstarije jotovanje postojalo i vršilo se još u staroslovenskom jeziku (prvom književnom jeziku Slovena) i danas ga nazivamo staro jotovanje. Ovu vrstu jotovanja primećujemo u primerima ljubiti-ljubljen, voleti-voljen.
Pored starog jotovanja, poznato je da postoji i novo jotovanje. Ono je karakteristično samo za srpski jezik, ali ne i za ostale slovenske jezike. Novo jotovanje primećujemo u zbirnim imenicama cvet-cveće, prut-pruće, grm-grmlje.
Pored ove dve vrste jotovanja poznato je da postoji i tzv. jekavsko jotovanje. Ono se vršilo u govorima koji podrazumevaju (i)jekavski izgovor. Imamo ga u primerima njemački, hljeb, itd.
U današnje vreme, jotovanje dovodi do sledećih promena. Najčešće ih primećujemo u komparativu prideva: žut-žući, nizak-niži, mlad-mlađi, ljut-ljući, crn-crnji, brz-brži, beli-belji, skup-skuplji, dalek-dalji, suv-suvlji, visok-viši, grub-grublji.
Takođe, jotovanje je zastupljeno u prezentu nekih glagola: rezati-režem, disati-dišem, glodati-glođem, mleti-meljem, pisati-pišem, hramati-hramljem, kapati-kapljem.
Ima ga i u trpnom glagolskom pridevu kod onih glagola koji imaju osnovu koja se završava na -i: platiti-plaćen, uraditi-urađen, podeliti-podeljen, zapaziti-zapažen, učlaniti-učlanjen, upotrebiti-upotrebljen, uramiti-uramljen, zaboraviti-zaboravljen, zalepiti-zalepljen.
Srećemo ga i u instrumentalu jednine imenica ženskog roda čija se osnova završava na suglasnik: pamet-pameću, mladost-mladošću, mast-mašću, glad-glađu, misao-mišlju, so-solju, ljubav-ljubavlju.
Čest je slučaj jotovanja u tvorbi reči: grana-granje, zdrav-zdravlje, grad-predgrađe, cvet-cveće, govedo-goveđi, piletina-pileći, grm-grmlje, jesen-jesenji, nagraditi-nagrađivati, vratiti-vraćati, zabraniti-zabranjivati, zakupiti-zakupljivati, Ub-Ubljanin, Beograd-Beograđanin, ispraviti-ispravljati, voditi-vođen.
Kako srpski književni jezik ima i svoj (i)jekavski izgovor dogodilo se da su sonanti N i L koji su se našli ispred JE koje je nastalo od starog glasa JAT, dali NJE i LJE.Tako imamo u ijekavskom izgovoru ljeto, ozljeda, ljepota, ljekar, snježan, koljeno, njegovati.
Narodni govor je nekada podrazumevao (i)jekavsko jotovanje suglasnika D i T, ali je Vuk Karadžić ukinuo ovo jotovanje. Nekada se i sada u narodnim govorima čuje đed umesto djed, ćerati umesto tjerati, đevojka umesto djevojka, itd.
U književnom jeziku je nepravilno reći viđeti, đe, đeca, ovđe, žuđeti, đever, išćerati, vrćeti, lećeti, međed, neđelja, već treba reći vidjeti, gdje, djeca, žudjeti, djever, istjerati, vrtjeti, letjeti, medvjed, nedjelja.
Često se dogodi da se neispravno izgovaraju sledeće reči: odelenje (a treba odeljenje), obolenje (a treba oboljenje), osvetlenje (a treba osvetljenje), delenje (a treba deljenje), palenje ( a treba paljenje), zapalenje ( a treba zapaljenje), trulenje ( atreba truljenje), sažalenje ( a treba sažaljenje), izbavlenje ( a treba izbavljenje), opredelenje (a treba opredeljenje), uselenje ( a treba useljenje) i strplenje ( a treba strpljenje).
U književnom srpskom jeziku (i)jekavskog izgovora se ne jotuju usneni suglasnici koji se nalaze ispred JE koje je nastalo od starog kratkog glasa JAT. Takvi su slučajevi: pjesma, pjevati, vjera, mjera, bježati.
Neće se jotovati u književnom jeziku ni završni nenepčani suglasnici u prefiksu koji stoji prilikom slaganja reči ispred sonanta J. Takvi su slučajevi: objaviti, razjediniti, katjon, nadjačati, objediniti, konjugacija, injekcija.
Ovde postoji i psihološka ili značenjska granica koja se nalazi između delova složenica ili izvedenica, a tu se pravi i izgovorena pauza pa je jasno da nema jotovanja. U nekim slučajevima jotovanja nema zbog toga što je reč o izrazima stranog porekla.
Često se dešavaju nesporazumi u vezi sa suglasničkom grupom ST u određenim oblicima reči. Na primer, treba reči pustiti-pušten-puštah-puštati, potom gostiti-gošćen-gošćah ili ugostiti-ugošćen-ugošćavati.
Često se dešavaju i dubletni slučajevi gde je dozvoljeno dvojako izgovaranje i pisanje: kršćah-krštavati/kršćavati; uvrstiti-uvršten/uvršćen.
Generalno, do jotovanja kao glasovne promene je dolazilo zbog toga što je to bio proizvod davnašnjih asimilacija, odnosno asimilacionih promena u artikulaciji nenepčanih suglasnika, a koji su u vezi sa palatalnim sonantom J koji je pritom i mek.
U istoriji našeg jezika, zubni konsonanti Z, S, D, T kada su se nalazili ispred J, morali su da prenose svoj izgovor sa zuba na tvrdo nepce.
Upravo je to i glavni element izgovora sonanta J. Na taj način se od SJ dobilo Š, od ZJ se dobilo Ž, od DJ se dobilo Đ, a od TJ je nastalo Ć.
