U svim književnim delima, bilo da su u pitanju pesme, pripovetke, romani, drame, nalaze se neke opšte, zajedničke osobine lepe književnosti i pesničkog jezika.
To su, svakako, slikovitost u opisivanju, ritmičnost, harmonična emocionalnost, bogatstvo simboličnosti i ekspresivnost jezika. Ipak, bez obzira na sve ove opšte jedinstvene osobine koje poseduju sva književna dela, nauka o književnosti, ali i sami književnici i čitaoci, pojedinačna književna dela označavaju kao roman, pesmu ili pripovetku ili pak kao dramu, ep, itd.
Dakle, pored opštih književno-umetničkih osobina koje su odlika svakog književnog dela, postoje i specijalne, tj. uže osobine na osnovu kojih književna dela možemo uvrstiti u jednu određenu književnu vrstu, odnosno, na osnovu kojih shvatamo i određujemo da li je neko književno delo drama, roman, pripovetka, pesma ili ep.
Na osnovu zajedničkih osobina koje recimo odlikuju roman, ep ili pripovetku i odvajaju ih od, na primer, drame ili pesme, ta dela možemo uvrstiti u poseban književni rod, tj. u epiku ili epsku poeziju. Isto tako, određena dela svrstavamo u lirsku poeziju, a određena u dramsku.
Poznato je da celokupnu književnost možemo podeliti na književne rodove, a svaki od tih književnih rodova dalje možemo podeliti na više književnih vrsta. U nekoj literaturi ćete umesto oznake književni rod pronaći i oznaku žanr. Ova reč potiče iz francuskog jezika (genre).
Književnost se deli na tri književna roda, a to su: lirika, epika i drama.
Tri književna roda – lirika, epika, drama
Za ova tri književna roda se kaže da predstavljaju tri prirodna oblika poezije. Tako je barem govorio veliki stvaralac Gete. To su tri načina na koje se izražavaju čovekove duhovne mogućnosti i odnosi pesnikovi prema svetu. Tako se određuje suština, odnosno formalni oblici svakog od tri roda.
U lirskoj poeziji je taj odnos najsubjektivniji zbog toga što se pesnik ovde stapa sa objektivnim svetom koji on uz pomoć svoga dara pretvara u sopstveni svet. Lirika se zato smatra carstvom subjektivnosti gde se postojeće i vidljive veze i odnosi između stvari i pojava menjaju, a nekada i kidaju da bi u pesnikovom pesničkom svetu dobili često i fantastičan karakter.
Lirski pesnik je u stanju da udahne svoju dušu kako živim bićima, tako i mrtvim stvarima i apstraktnim idejama, pa da onda izvuče iz njihovog objektivnog smisla najdublje zaključke i najskrivenije tendencije. Na taj način on prodire u suštinu života i stvara jednu novu sliku sveta.
U epskoj poeziji je odnos između pesnika i sveta potpuno drugačiji. Ovde pesnik priča o određenom događaju koji se dogodio u prošlosti, koji je završen i nepromenljiv. Pesnik je kao pričalac van tog događaja i nema stapanja jednog i drugog kao u lirici.
Sa udaljene pozicije, pesnik mirno posmatrajući, opisuje život koji se u jednom trenutku vremena vršio i izvršio. Radnja se u epskoj poeziji sporo razvija, a pesnik može prekidati tok događaja zahvaljujući raznim opisima, epizodama, refleksijama i umecima. Emocija je staloženija nego u lirici, a vidljiva slika sveta se mnogo manje menja nego u lirskoj poeziji. Zbog toga se često kaže da je epska poezija objektivna i da se u njoj ličnosti opisuju u trećem licu.
Treći književni rod, dramska poezija, jeste rod koji tek na pozornici dobija svoj potpuni opstanak. Zbog toga se dramska književnost često objašnjava tek uz mehanizme pozorišne umetnosti. Drama je zasnovana na snažnim osećanjima protivrečnosti u životu, a te protivrečnosti traže da budu razrešene.
U drami nema mirnog posmatranja, nema laganog toka radnje, već je sve usmereno ka raspletu, ka rešenju, a svaka tačka u nizu predstavlja posledicu prethodne. Radnja je napeta, dinamična, a emocija je sama radnja i htenje. Emocije se penju do stepena strasti i obuhvataju celu ličnost koja je uvek upućena ka nekoj drugoj ličnosti sa kojom dolazi u dijalog ili sadejstvo.
Treba napomenuti da se ove zasebne osobine književnih rodova u svom čistom vidu mogu ovako definisati samo teorijski, a da su u konkretnim književnim delima one obično pomešane. Na primer, lirski element uvek prožima i epsku i dramsku poeziju zbog toga što subjektivno pesnikovo mišljenje i njegovo osećanje zapravo leže u osnovi svakog dela.
Lirika
Lirika je svoj naziv dobila po pesmi koja se u antičko doba pevala uz instrument po imenu lira (lyra). Zahvaljujući istorijskom razvitku, ona se izdvojila kao zaseban književni rod.
U svom najčistijem vidu, lirika se pojavljuje u lirskoj pesmi koja je ispevana najčešće u stihovima, kao i u ritmičkoj prozi, mada se može naći i u slobodnom stihu. U lirskoj pesmi nalazimo jaka osećanja i dubinu doživljavanja, pa je cela pesma obojena jedinstvenim misaono-emocionalnim tonalitetom.
Najvažnije osobine lirske poezije su neposrednost i subjektivnost. Pesnik liričar svoj jezik neposredno pretvara u subjektivni doživljaj stvarnosti i sveta bez nekog posredovanog događaja, kao što je to slučaj u epici i drami. Pesnik nam direktno i neposredno saopštava svoja osećanja. Uz sve to on pridodaje i simboliku, kao i ritmičko uobličavanje koje na kraju ima jednu umetničku formu.
Kada su u pitanju teme i motivi koje možemo nazvati lirskim, onda slobodno možemo reći da ih ima bezbroj. Koliko ima osećanja i raspoloženja ljudskih, toliko ima i lirskih pesama kojima se ona izražavaju.
Lirsku poeziju možemo definisati kao najsubjektivniji književni rod u kome se neposredno iskazuje čista emocija, ritmički i zvučno uobličena, izražena sugestivnih simboličkim slikama, koje se asocijativno grupišu oko osnovnog motiva.
Lirska poezija se može podeliti na više vrsta po svojoj sadržini i po svom obliku. Vrste mogu biti različite kod raznih naroda, ali se razlikuju i po epohama u kojima su nastajale, a neke od njih su izumrle. Podela na vrste se uglavnom vrši po vrsti osećanja koje se u datoj pesmi opeva. U srpskom jeziku i u srpskoj književnosti najčešće se sreću: ljubavna pesma, elegija, opisna (deskriptivna) pesma, rodoljubiva i socijalna pesma, satirična pesma, epigram, oda, himna i ditiramb. Posebno veliki broj pesama spada u misaone ili refleksivne pesme.
Epika
Epska poezija je književni rod u kojem pesnik priča o događajima koji su prošli i završili se, u stihu ili prozi. U ovom književnom rodu, pesnik, posmatrajući svet sa jednog udaljenog stajališta i uživajući u njegovoj šarolikosti i celovitosti, sa interesovanjem se zadržava na mnogim pojedinostima u tom svetu, što sve daje ovom književnom rodu vid objektivnosti i neutralnog pesnikovog odnosa prema događajima koje opisuje.
Epski pesnik je posrednik između događaja i čitalaca i to postojanje pričaoca jeste osnovna formalna karakteristika epske poezije iz koje izviru sve njene unutrašnje osobine. Događaji o kojima epski pesnik priča i koji su se završili daju utisak kao da su se vršili nezavisno od njegove volje, iako je u stvari epski pesnik subjektivni tvorac pesničkog sveta koji opeva.
Epska poezija je najpre nastala kao kolektivna umetnička tvorevina u stihu. Njena glavna vrsta bio je ep u kojem je u uzvišenom pesničkom tonu ispričana mitska i legendarna istorija jednog naroda, njegova idealizovana istorijska prošlost, koja je budila divljenje i podsticala na požrtvovanje.
Kada je u 18. veku razvitak nauke omogućio mitsko shvatanje sveta, a razvitak štampe omogućio obraćanje pesnika pojedinačnom čitaču, epopeju u stihu zamenio je roman u prozi, koji je opisivao zanimljive zgode iz života pojedinaca, a kasnije slikao čoveka kao člana društva i u moderno doba kao duhovnu jedinku u svetu ideja.
Radnja epskih tvorevina teče lagano, široko, sa obiljem epizoda, naročito u velikoj epskoj formi (epopeji ili romanu), a kompoziciona struktura je veoma slobodna, vremenski i prostorno neograničena, što je omogućilo modernim romanopiscima da kompozicionim mešanjem kategorija vremena ukažu na problematiku vremena koja sve više pritiska savremenog čoveka.
Vrste epske poezije
Pored podele na narodnu i umetničku epsku poeziju, epovi se dele prema predmetu, odnosno događaju koji opevaju na još nekoliko vrsta. Postoje istorijsko-junački epovi (Odiseja, Eneida, Smrt Smail-age Čengića), romantični ep (Besni Rolando), religiozni ep (Božanstvena komedija, Izgubljeni raj, Oslobođeni Jerusalim, Luča mikrokozma), idilični ep, itd.
Epska dela mnogo manjeg obima nego što su epovi se nazivaju epskim pesmama. U njima se priča samo o jednom događaju manjeg značaja i broj lica koja u njima učestvuju znatno je manji nego u epovima. Naša narodna epika, kao što znamo, ima samo epske pesme.
Epska poezija u prozi (romaneskni književni rod)
Epska poezija u prozi čije su glavne vrste roman, pripovetka i novela, postojala je još u antičko doba. Još tada, ona je imala neke osobine koje su je bitno razlikovale od epopeje.
Roman je dobio svoje ime tek u 12. veku u Francuskoj, prema nazivu “lingua romana” (romanski jezik) kojim su pisana dela na narodnom jeziku, za razliku od učenih dela koja su pisana latinskim jezikom.
Po bogatstvu svoje tematike i po raznovrsnosti svoga uobličavanja, roman je postigao takvu punoću i složenost sadržine i forme da nijedna podela i klasifikacija ne mogu obuhvatiti u potpunosti sve njegove osobine. Roman se može podeliti prema predmetu, tj. tematici. Tako imamo: avanturistički, viteški, kriminalni, porodični, socijalni, psihološki, ljubavni.
Pripovetka i novela su kraće epske forme manjeg obima nego što je roman, što je posledica užeg tematskog materijala koji se u njima obrađuje.
Drama
Dramska poezija je književni rod u kome pesnik u obliku neposrednog predstavljanja na pozornici prikazuje neku razdvojenost u čoveku i u svetu, borbu dvaju suprotnih stavova, koja u jedinstvenoj i dinamičkoj radnji dovodi do pobede jednog od njih. Na taj način dramski pesnik jača našu moralnu osetljivost i potrebu za suprotstavljanjem zlu.
Drama je književni rod koji tek na pozirnici dobija svoje puno ovaploćenje. Pozornica pridaje dramskoj radnji istinitost i uverljivost koje ima svaka pojava u životu koju vidimo svojim očima i čujemo svojim ušima. Pri tome veliki značaj imaju režiseri i glumci, koji u pozorišnom izvođenju treba da postignu najtačnije i najdublje tumačenje smisla drame.
Još od antičkog doba dramska poezija se delila na dve vrste: na komediju i na tragediju. Tokom 18. veka, javlja se još jedna vrsta dramske poezije, začetak današnje drame u užem smislu, u kojoj ima elemenata i tragedije i komedije.
Tragedija prikazuje nesrećnu sudbinu čoveka koji zbog nekog neminovnog sticaja okolnosti, ili zbog svoje prirode, ili zbog težnje ka nekom uzvišenom, ali nedostižnom cilju, žrtvuje svoj život ili svoju sreću. Stradanje tragičnog junaka izaziva uvek naše saučešće.
Sasvim suprotno, komedija prikazuje ono što je prosečno u životu, njegove mane i nedostatke.
