Književnost je umetnost reči i kao takva ona se izdvaja od svih ostalih umetnosti jer se one služe sredstvima koja su po sebi emotivno i misaono neutralna i lišena smisla. Književnost se služi rečima, a svaka reč ima svoja uobičajena značenja u svakodnevnom sporazumevanju jezikom.
U umetničkoj upotrebi jezika ta značenja se menjaju i neobično proširuju. U svakodnevnom sporazumevanju jezik služi da bi se usaglasio sa konkretnim akcijama, a u književnosti je svet koji nam se predstavlja irealan i on postoji u pesnikovom duhu koji treba da ga oživi u nama čitaocima tako da on postane stvarni svet.
Jezik književnih umetničkih dela je pesnički jezik koji se odlikuje konkretnošću (slikovitošću) u opisivanju, emocionalnošću u tonu izražavanja, ritmičnošću i preobražajem, punoćom i širinom značenja reči.
Umetničko delo je lični doživljaj sveta i života prikazan u slici živog, konkretnog života. Književno delo kao umetničko delo izgrađeno je pomoću jezika i od jezika, i zato će se u pesničkom jeziku ogledati te dve osnovne osobine umetnosti: prikazivanje života u konkretnim slikama i misaono-emocionalni stav piščev prema opisanim pojavama.
Književnik teži da nam svoje slike iz života prikaže što konkretnije, sugestivnije, kako bi one živo i upečatljivo delovale. On to postiže time što za prikazivanje ličnosti, predmeta i pojava odabira izrazite, karakteristične pojedinosti, što te pojedinosti snagom svoje mašte komponuje u nove slike i što ih opisuje svestrano, nastojeći da ih čulno doživimo. Otuda se pesnički jezik odlikuje konkretnošću, slikovitošću i živopisnošću.
Osnovni oblici kazivanja u srpskom jeziku
Osnovni oblici kazivanja u srpskom jeziku jesu opisivanje ili deskripcija, pripovedanje ili naracija, dijalog ili razgovor dva ili više likova, monolog ili obraćanje jednog lika, unutrašnji monolog.
Opisivanje ili deskripcija
U najopštijoj definiciji, deskripcija ili opisivanje je obrazac narativnog razvoja koji ima za cilj da stvori živo mesto, objekat, karakter ili grupu. Opis je jedan od četiri retorička načina (diskursa) zajedno sa izlaganjem, argumentacijom i naracijom.
Kaže se da postoji četiri vrste opisa. To su opis lokacije, opis karaktera, opis akcije i opis emocije. Opis lokacije je opis mesta. Zapamtite, kada nešto opisujete vi pokušavate da naslikate sliku u umu čitaoca. To znači da sve lokacije zahtevaju određeni nivo opisa. Ovo može varirati od opisa unutrašnjosti automobila, do jednostavne sobe, pa sve do ogromnog vanzemaljskog pejzaža.
Opis likova je, prosto rečeno, ono kako likovi izgledaju. To je portret lika. Nije potreban detaljan opis za sve likove, ali ćete morati da date svakom liku dovoljno opisa da bi vaš čitalac mogao da formira mentalnu sliku.
Opis akcije su reči koje koristite da opišete šta vaši likovi rade. To može biti biranje broja na telefonu ili letenje avionom. Kontekst akcije će diktirati potreban nivo opisa.
Opisivanje emocija je verovatno najteže jer pravi pisac nikada ne sme plastično da kaže kako se njegov lik u tom trenutku oseća, već on to mora da nam pokaže na različite načine.
Opis prirode se još naziva i pejzaž. Reč pejzaž je francuskog porekla i znači predeo. Pojam se prevodi kao opis ili slika prirode u književnom delu. Pejzaž u književnosti označava opis prirode koji je u funkciji slikanja ambijenta (okoline). Navešćemo jedan primer opisa prirode ili pejzaža iz romana “Na Drini ćuprija” Ive Andrića:
“Većim delom svoga toka reka Drina protiče kroz tesne gudure između strmih planina ili kroz duboke kanjone okomito odsečenih obala. Samo na nekoliko mesta rečnog toka njene se obale proširuju u otvorene doline i stvaraju, bilo na jednoj bilo na obe strane reke župne, delimično ravne, delimično talasaste predele, podesne za obrađivanje i naselja. Takvo jedno proširenje nastaje i ovde, kod Višegrada, na mestu gde Drina izbija u naglom zavoju iz dubokog i uskog tesnaca koji stvaraju Butkove Stijene i Uzavničke planine. Zaokret koji tu pravi Drina neobično je oštar a planine sa obe strane tako su strme i toliko ublizu da izgledaju kao zatvoren masiv iz koga reka izvore pravo, kao iz mrkog zida.”
Drugi opis prirode, odnosno pejzaža navodimo sa početka romana “Seobe” Miloša Crnjanskog:
“Magloviti vrbaci isparavaju se još od prošlog dana, oblaci se kovitlaju sve naniže. Dubina kroz koju protiče reka, mutna je i neprohodna. Zemlja je tamna, nevidljiva i kišovita. Šumi i huji baruština iz mraka. Sjaj mesečine pođe sa nje, pojavi se nad pomrčinom, prođe i nestane u noći, što mokra ulazi i odlazi, ulazi i odlazi jednako…”.
Analitički pejzaž je onaj koji se dobija raščlanjavanjem i on izdvaja pojedine pojave u prvi plan, a opis je izrazit i slikovit. Naglašena je dekorativnost opisa, a ne subjektivni ton. Pejzaž se često smešta u istorijski ili geografski prostor.
Opis fizičkog izgleda ili portret je pomoćno sredstvo u karakterizaciji junaka. Ovde se opisuje spoljašnji izgled likova. Kako mu izgleda telo, boja očiju, kose, građa i eventualno stil odevanja. Portret omogućava da se posredno otkriju karakterne osobine ličnosti koja se opisuje, njene misli, raspoloženja i osećanja.
Možemo napraviti razliku između moralnog portreta, psihološkog portreta, sociološkog portreta.
Postoje još i opis enterijera ili opis unutrašnjeg prostora i opis eksterijera ili opis spoljašnjeg prostora.
Eskterijer je opis spoljašnjeg prosotra, spoljašnjosti neke građevine, naselja, izgleda ulica, panorame grada sa bićima i predmetima u njemu. Pojam je preuzet iz arhitekture i likovnih umetnosti.
Enterijer je unutrašnjost prostorije ili zgrade. Upotrebljava se u značenju prizora i života u kući, koji su čest motiv u književnosti, slikarstvu ili fotografiji.
Pripovedanje ili naracija
Pripovedanje ili naracija je izlaganje događaja u književnom umetničkom delu. Pripovedanje ili naracija se ne primenjuju samo u književnosti, odnosno u njenim proznim oblicima, već i u istorijskom izlaganju ili u govorništvu. Zbog toga treba napraviti razliku između književne i ovih drugih vrsta naracije.
Pripovedanje se lako razlikuje od opisivanja, odnosno deskripcije ili od jednostavnog prikazivanja. Svaki pripovedni tekst ima svoju jasnu strukturu koja se obično sastoji od uvoda ili ekspozicije, zapleta i raspleta (u najkraćem).
U okviru nauke o književnosti, posebno se izdvaja oblast koja se bavi proučavanjem vrsta pripovedanja, a koja se zove naratologija.
Postoje mnoge forme pripovedanja, a najčešće su sledeće: pripovedanje u prvom licu; pripovedanje u trećem licu; hronološko pripovedanje; retrospektivno pripovedanje.
Forme pripovedanja su pripovedne tehnike kojima se pripovedač služi pri stvaranju dela.
Možemo reći i ovako: pripovedanje obuhvata izlaganje događaja u vremenskom sledu. To je pripovedanje o junacima, događajima i njihovim doživljajima. Događaji, u epici, imaju svoj razvojni i vremenski plan koji na kraju čini radnju priče.
Pisac se može odlučiti da govori u svoje ime i onda se on zove autorski pripovedač. Takođe, može se odlučiti da govori kroz neku drugu ličnost i onda tu ličnost nazivamo naratorom ili pripovedačem. Narator je, u stvari, posrednik između pisca i događaja o kome se govori.
Epska naracija je karakteristična po tome što je njena tema sveobuhvatna, po tome što može da se udaljava od teme, da bude nepristrasna, objektivna i da ima širok uvid u događaje.
Anegdotska naracija je sažeto i jezgrovito kazivanje o nekom događaju (uglavnom smešnom).
Pripovedanje u prvom licu je način pripovedanja nepouzdanog pripovedača. To je oblik pripovedanja koji podrazumeva da je viđenje pripovedača ograničeno na nekog junaka same priče. Dobija se utisak da pripovedač neposredno govori o događajima, da se ispoveda. Zato je priča prožeta osećanjima, a događaji su izloženi na subjektivan način. Nepouzdani pripovedač unosi u priču subjektivan stav pa mu čitalac ne može do kraja verovati.
Pripovedanje u trećem licu je forma pripovedanja u kojoj je umetnički svet predstavljen iz ugla sveznajućeg pripovedača. Takav pripovedač ima sveobuhvatno viđenje problema i svuda je prisutan, što je osnovni oblik pripovedanja u trećem licu. Pripovedanje gubi neposrednost i postaje objektivnije.
Retrospekcija ili retrospektivno pripovedanje jeste predstavljanje događaja koji su se odigrali pre trenutka radnje u kome se saopštavaju događaji. O tim prošlim događajima se pripoveda u sadašnjosti, pa to znači da se događaji koji se prikazuju, prikazuju u obrnutom vremenskom sledu. Retrospekcija znači gledanje unazad.
Hronološko pripovedanje prikazuje događaje onim redosledom kojim su se i odigrali.
Dijalog i monolog
Dijalog je pojam koji označava razgovor dvaju ili više lica. Ističe suprotnost među karakterima i doprinosi razvoju radnje. Kroz dijalog dve ličnosti mogu izražavati različite stavove, objašnjavajući svoje, a osporavajući suprotno gledište. Dijalogom se postiže napetost koja se postepeno produbljuje sve do sukoba.
Epski dijalog služi posrednoj karakterizaciji junaka. Upotrebom dijaloga radnja epskog dela se približava drami.
Dramski dijalog je razgovor dva ili više lica, kao oblik dramskog izražavanja koji ispoljava sukob težeći rešenju. Dijalog prenosi radnju iz prošlosti u sadašnjost i doprinosi zanimljivosti radnje.
Monolog je oblik ispovednog kazivanja u kojem se ličnost obraća sebi, odnosno u dramskom delu, publici. Može se definisati kao govor jednog lica.
Pripovedački (epski) monolog se koristi da lik pripoveda o događajima koji su se dogodili ranije.
Lirskim monologom se izražavaju osećanja probuđena konkretnom situacijom.
Dramskim monologom likovi iskazuju svoju unutrašnju borbu koja je u vezi sa dramatičnim sukobom sa samim sobom. Ličnost u sebi najčešće otkriva dva glasa. Važan je element dramske i epske radnje i odlikuje ga upotreba upitnih rečenica i retorskih pitanja.
