Srpska književnost u Vojvodini i južnoj Ugarskoj. Nakon Velike seobe Srba 1690. godine, skoro čitav kulturni i književni život našeg naroda pomeren je na sever, odnosno iz regija koje su bile pod vlašću Turaka u oblast koja je bila pod vladavinom Habsburške monarhije.
Današnja Vojvodina i deo južne Mađarske postale su nova domovina za Srbe, a među njima i za neke od najznačajnijih kulturnih i javnih poslenika.
Srpska književnost je do tog trenutka živela na temeljima svog srednjovekovnog nasleđa uglavnom vezanog za dela religiozne tematike, sa vrlo malo pisane književnosti koja je bila svetovnog karaktera. Jezik se takođe menjao.
Do tada je vekovima unazad za pisanje korišćen srpskoslovenski jezik kao srpska redakcija staroslovenskog jezika, a pri susretu sa opasnostima unijaćenja i uticaja katoličke crkve na srpsko duhovno biće, moralo je doći do izvesnih pomeranja.
Kako bi se odbranili od austrougarskog uticaja, srpsko sveštenstvo koje je bilo nosilac državnog, kulturnog i svekolikog nacionalnog bića, obraća se za pomoć pravoslavnoj Rusiji. Rusi šalju svoje učitelje, koji sa sobom nose knjige napisane ruskoslovenskim jezikom, pa se u tom periodu oseća primetan uticaj i težnja ka ruskoslovenizmima. Nakon kratkog vremena u ruskoslovenski jezik počinju da ulaze crte srpskog narodnog jezika, te se na kraju pojedini pisci služe vrlo rogobatnim slavenoserpskim jezikom.
U početku je sav književni rad temeljen na srednjovekovnim osnovama, a poetika je bila crkvena, vizantijska i vrlo tradicionalna. Gavrilo Stefanović Venclović koristi i srpskoslovenski i narodni jezik i kod njega se u besedama primećuje uticaj budućih prosvetiteljskih ideja. Monah Jerotej Račanin, piše 1721. godine svoje delo Putašastvije k gradu Jerusalimu, u kome se primećuje gotovo čist srpski narodni jezik i odstupanje od kanona proskinitariona sa izletima u zabavnu literaturu poučnog karaktera.
Nakon toga, sredinom 18. veka, izdvajaju se svestrani stvaraoci poput Jovana Rajića, Zaharija Orfelina i Hristifora Žefarovića.
U osamdesetim godinama 18. veka, za vreme vladavine Josifa II, reformatora, i srpska književnost doživljava značajne promene. Jedan od predvodnika promena bio je Dositej Obradović, racionalista i prosvetitelj. On se smatra začetnikom nove srpske književnosti.
Na samom kraju 18. veka i u prvim godinama 19. veka, srpska kultura i književnost izgledaju znatno drugačije jer se tada pokreću prvi časopisi, grade se temelji srpskog pozorišta i uvode novi žanrovi u književnosti kao što je, recimo, roman. Najveći uticaj na ovaj mladi žanr imao je Milovan Vidaković sa svojim sentimentalnim i moralnim pripovestima.
Dok se romantizam razvijao i doživljavao svoj potpuni procvat kako u herojskoj Srbiji, tako i u građanskoj svojoj varijanti, realizam je polako utirao svoj put.
Začeci srpskog realizma. Zahvaljujući realizmu, mali čovek i svet malog čoveka, pronašli su svoje mesto u književnosti. Pisci su poklanjali svoju pažnju svim vidovima života i svemu onome što je novo doba donosilo. Težilo se vernom prikazivanju načina življenja, naravi, običaja. Polako u srpsku književnost ulazi tematika vezana za pojedinačne regione, a jezik biva obogaćen dijalekatskim obeležjima. Najranije elemente realizma otkrivamo u književnosti Jakova Ignjatovića, pisca koji potiče iz srpske dijaspore u Sentandreji.
Iako je relativno kasno počeo da se bavi lepom književnosšću, Ignjatović je za sobom ostavio značajna dela koja su obeležila početak srpskog realističkog romana. Galerija likova koji se pojavljuju u njegovim delima, kao i socijalna panorama u njima prikazana, prilično su široke. Jakov Ignjatović možda nije vrhunski uspešan u stilu, jeziku i umetničkom oblikovanju, ali je zato sjajan posmatrač sveta oko sebe, odličan poznavalac čoveka i sveukupno vrlo snažan spisatelj.
Jakov Ignjatović – začetnik srpske realističke proze
Jakov Ignjatović se rodio u Sentandreji 1824. godine, mađarskom gradiću koji se nalazi nedaleko od Budimpešte. Nakon Velike seobe, ovaj gradić je postao jedna od najznačajnijih srpskih neaseobina o čemu svedoči postojanje četiri srpska hrama. Najveći je tzv. Beogradska katedrala ili Saborna crkva koja ima divan ikonostas i nalazi se odmah pored dvora Budimske eparhije naše Srpske pravoslavne crkve.
Ignjatović je škole učio i u svom rodnom mestu, ali i u Pešti, Ostrogonu i Vacu. Kada je stasao za studije, odlučio se za prava, međutim, nakon konflikta sa profesorima, odlučio je da napusti fakultet i ode u husare. Ipak, završio je prava nešto kasnije i to u Kečkemetu. Relativno kratko se bavio advokaturom, a kada se dogodila Mađarska revolucija 1848. godine, pridružio se Mađarima i ustao protiv Beča. Kada je Mađarska kapitulirala, pobegao je u Beograd. Verovao je da su istinski srpski neprijatelji Habzburgovci, nikako Mađari.
Juna 1848. godine bio je izabran za sekretara Petra Čarnojevića i gradskog beležnika u Novom Sadu, a ubrzo ga hapse u Sremskim Karlovcima i izvode pred Vojni sud. Iako su ga osudili na zatvorsko izdržavanje kazne do kraja sukoba, on tamo provodi svega šest nedelja, a onda mu dopuštaju da se pod nadzorom bavi uređivanjem časopisa GO Vojvodine po imenu “Vesnik”.
Kada se revolucija završila, odlučio je da se preseli u Beograd. Tamo je od 1849. do 1850. bio član redakcije “Srpskih novina”, a onda je krenuo da putuje i obilazi Peštu, Pariz i druge gradove. Iz tih godina nema zabeležaka o njegovoj aktivnosti.
Godine emigracije su prošle i on se 1853. vraća u Sentandreju gde radi kao advokat, ali i kao urednik Letopisa Matice srpske. Kroz nekoliko godina, postaje sekretar patrijarha Rajačića u Sremskim Karlovcima i taj ugledni položaj mu daje mogućnost da konačno štampa svoje dela. Prvo je izdao prvi deo istorijskog romana “Đurađ Branković”. Problemi, lične netrpeljivosti i sukob sa patrijarhom ipak ga dovode do toga da demonstrativno napusti svoj položaj.
Svoje književni rad, Jakov Ignjatović je razvijao tek od kad je došao na mesto urednika Letopisa Matice srpske. U tom periodu je pisao istorijske romane i pripovetke kao što su pomenuti “Đurađ Branković”, potom “Kraljevska snaha”, pripovetke “Manzor i Džemila”, “Krv za rod”, itd.
Veliku pažnju je posvetio i pisanju društvenih romana, čime je označio početak realističke epohe u srpskoj književnosti. Najpoznatiji i najbolji romani su mu “Patnica”, “Stari i novi majstori”, “Čudan svet”, “Vasa Rešpekt”, “Milan Narandžić”, “Trpen spasen” i “Večiti mladoženja” o kome će u nastavku teksta biti nešto više reči.
Nešto malo pred smrt, 1888. godine, Jakov Jaša Ignjatović je izabran za dopisnog člana Srpske kraljevske akademije (preteča Srpske akademije nauka i umetnosti). Iste te godine, kralj Milan Obrenović ga odlikuje ordenom Svetog Save (trećeg stepena).
Večiti mladoženja – prvi srpski realistički roman
Jakov Ignjatović se, kao što je već nekoliko puta spomenuto, smatra rodonačelnikom srpskog realističkog romana. U svojim najboljim delima on je opisivao savremeni život društva, pre svega u južnoj Ugarskoj. Veruje se da je zahvaljujući svom novinarskom pozivu on uveo običnog, malog čoveka u književnost. Tematsko kretanje u pravcu opisivanja savremenog života običnog čoveka proističe iz njegovog novinarskog angažovanja i upućenosti na svakodnevne pojave u društvu.
Skoro u svakom njegovom romanu, mesto dešavanja radnje je Sentandreja, njegovo rodno mesto. Bez obzira što sam pisac nikada to nije potvrdio, jasno je da u romanima ima i autobiografskih elemenata. U romanu “Večiti mladoženja” imamo sliku vremena u kom je živeo sam autor jer se sve zasniva na njegovom znanju i na njegovim sećanjima. Jakov Ignjatović se u ovom romanu bavi važnim društvenim temama, kao što su odnos između sina i oca, potom propadanje građanskih porodica, odumiranje tradicionalnih porodičnih uloga pod uticajem novog vremena, itd.
Roman Večiti mladoženja je izašao prvi put u časopisu “Srpska zora” koji se izdavao u Beču. Objavljen je 1878. godine, ali se kao knjiga štampao tek 1910. godine.
Veliki tadašnji književni arbitar, Jovan Skerlić, napisao je predgovor za ovaj roman jer je knjiga izašla u okviru edicije SKZ (Srpske književne zadruge). U to vreme, ova edicija je bila jedna od najuglednijih.
Književni istoričari i književni kritičari govore da je ovo delo Jaše Ignjatovića njegovo najbolje ostvarenje, a roman se danas smatra klasikom naše literature. Zbog toga ga i čitaju učenici srednje škole kao obaveznu lektiru.
Mesto u kome se dešava radnja ovog romana jeste Ugarska u prvoj polovini pretprošlog veka. U romanu je predstavljen uspon, kao i pad srpske porodice koja je živela na ovim istorijskim prostorima. Autor je želeo da istakne veliku suprotnost koja postoji između starih, odnosno očeva i maldih, odnosno sinova. Očeve je predstavio kao jake, odvažne ljude koji su uspeli da steknu ugled i porodično imanje zahvaljujući napornom radu i odricanju; a sinovi nemaju takvu snagu, već su bezvoljni, slabi i rasipaju ono što su očevi stvorili bez želje da i sami rade.
Radnju u romanu prati jedan humoristični ton, a struktura je dvostruka, odnosno radnja se sastoji iz dva dela jer je kompozivija romana zasnovana na sukobu starih i mladih, odnosno roditelja i njihove dece.
Prvi deo romana
Početni deo romana govori o tri čoveka, tri prijatelja – Sofroniju Kiriću, Krečmaru i Čamči koji se penju na društvenoj lestvici i stiču bogatstvo. Od svih njih najdominantnije je prikazan Sofronije Kirić, čiji se životni tok prati u romanu. Njegova porodica je brojna, ima suprugu Soku, odnosno Sofiju i petoro dece: najstarijeg sina Peru, ćerke Katicu, Pelagiju i Lenku i najmlađeg sina Šamiku.
Bogatstvo Sofronija Kirića je nastalo zahvaljujući kupovini nekretnina i izbegavanju devalvacije. Iako ima veliko bogatstvo, on i dalje štedi, radi, stiče i ne želi da se odrekne mehane i dućana koje takođe poseduje.
U prvom delu pratimo odluku Sofronija Kirića da ode sa prijateljima u Poljsku kako bi kupio platno. Svoju radnju i kafanu poverava Peri pošto je on najstariji sin. Putovanje u Poljsku donosi junacima interesantne avanture. Bivaju napadnuti od razbojnika-pljačkaša, ali se Sofra ispostavlja kao veoma hrabar, pa ubija razbojnike.
Naši putnici su druželjubivi, svi ih rado primaju i oni na putu upoznaju mnoge ljude, kako trgovce tako i plemiće.
Cilj njihovog odlaska u Krakov je bila prodaja robe i kupovina platna. Sve što su isplanirali su i ostvarili. Zarada je bila odlična i vraćaju se kući srećni. Međutim, po dolasku kući čeka ih ne tako lepa situacija. Sofra je razočaran zbog toga što njegov najstariji sin nije odradio povereni posao kako valja, a sve što je uspeo da zaradi, on je prokockao. Uz to, redovno je pio i takođe trošio novac na alkohol.
Drugi deo romana
U drugom delu romana vidimo iste likove, ali deset godina kasnije. Sofra i njegova supruga su već stari, a deca im i dalje donose brige. Jedna ćerka, nažalost umire (Pelagija), Lenka odlazi za čoveka za koga otac nije hteo da je da, pa zbog toga ona više nema kontakt sa porodicom; a Katica biva poslušna i ne udaje se za čoveka koga je volela samo zato što otac nije bio za njega.
Nakon toga, ona ostaje usedelica i bukvalno vene. Najstariji sin Pera i dalje pije, bavi se kockanjem te lako ostaje bez blaga koje mu je otac namenio. U problemu, potpuno obuzet porokom, nasrće na oca, a sve zbog novca.
Sofronije Kirić ima nadu da će mu Šamika osvetlati obraz zbog toga što je obrazovan i zbog toga što lepo uči. Šamika treba da postane advokat. Uspešan je i čim je završio svoje studije, vratio se u svoju rodnu varoš gde je postao pripravnik kod advokata. Kada je položio advokatski ispit, želja njegovih roditelja se ispunila.
Otac je potom imao veliku želju da Šamiku oženi. Prošlo je dosta vremena i Šamika se zaljubio u devojku druge vere. To je bio razlog zbog čega nije mogao da je oženi. Uskoro Šamiki umiru i sestra i majka, te on biva veoma tužan jer je u majci pronalazio veliki oslonac. Odlazi na groblje svakoga dana, tuguje i pati. Otac ga kori i govori mu da se što pre oženi, da prestane da tuguje i da skine crnu odeću, ali Šamika želi da ode na putovanje u Italiju kako bi ga to oraspoložilo. Otac mu odobrava.
Po povratku iz Italije, Šamika počinje druženje sa Jucom. Ona je bila bolesna i znala je da umire, a želja joj je bila da se uda. Šamika pristaje i planiraju tajno venčanje, međutim Jucini roditelji i familija uspevaju da spreče ovo venčanje, pa Juca umire ubrzo, a Šamika opet pati.
Šamika posle toga nije uspevao da se oženi. Stalno je drugovao sa devojkama, bio im provodadžija, oblačio ih, i bio posvećen tom svom novom interesovanju. Primećivalo se da u sebi nosi nečeg ženskog jer su devojke njega doživljavale kao drugaricu, a ne kao muškarca.
Bio je pravi džentlmen i kavaljer, dame su ga poštovale i volele jer ih nikada nije ogovarao, niko nikada nije čuo da je opsovao ili da je bio pijan.
Tako je i umro, s puno poštovanja, a sve njegove prijateljice su mu podigle grobnicu na kojoj je pisalo – “večiti mladoženja”.
