Glagoli su promenljiva vrsta reči i mogu označavati neku radnju, zbivanje ili stanje. Takve reči su, na primer: doći, pevati, opadati, čitati, maštati, sevati, itd.
U osnovnoj jedinici komunikacije, a to je rečenica, glagoli mogu da se pojavljuju u različitim oblicima, a sve u zavisnosti od funkcije koju u rečenici vrše.
U našem jeziku, glagolski oblici se dele na:
- nelične: infinitiv, glagolski pridev radni, glagolski pridev trpni, glagolski prilog sadašnji, glagolski prilog prošli;
- lične: aorist, imperfekat, perfekat, pluskvamperfekat, prezent, futur I (vremena) i imperativ, potencijal i futur II (načini).
U jednoj rečenici, glagolski oblici mogu otkrivati svoja značenja koja su sastavljena od dve grupe kategorija, a to su: gramatičke kategorije (glagolski vid, rod, lice, vreme i način) i kategorije (gramatički broj i gramatički rod).
Gramatičke kategorije glagola su inherentne samo glagolskim rečima (osim gramatičke kategorije lica koja se nalazi i kod ličnih zamenica i prisvojnih zamenica), dok su ostale kategorije inherentne i imenskim rečima.
Glagolski oblici i vrste njihovih promena
Glagoli se u jednoj rečenici ostvaruju različitim oblicima potpuno isto kao i imenske reči. Međutim, za razliku od oblika imenskih reči koje se menjaju po padežima, glagolske reči i njihovi oblici se menjaju na drugačiji način koji se zove konjugacija.
Glagolski oblici se dobijaju od dve gramatičke osnove, a to su: infinitivna (odnosno aorisna) i prezentska osnova.
Infinitivna osnova glagola se dobija na dva različiti načina u zavisnosti od vrste glagola. Tako, ukoliko se osnovni oblik glagola završava nastavkom -ti ispred kojeg se nalazi vokal, onda će se glagolska osnova dobiti jednostavnim odbijanjem nastavka -ti: gleda-(-ti), pisa-(-ti), traži-(-ti).
Međutim, ukoliko se osnovni oblik glagola završava nastavkom -ći ili nastavkom -ti ispred kojeg stoji suglasnik, onda će se glagolska osnova dobiti odbijanjem završetka -oh u 1. licu jednine aorista: doći, dođ-(-oh); moći, mog-(-oh); tresti, tres-(-oh); sesti, sed-(-oh).
Prezentska osnova se dobija tako što se od 1. lica množine prezenta odbije nastavak -mo: radi-(-mo), gleda-(-mo), peva-(-mo).
Dešava se da su kod nekih glagola infinitivna (aorisna) i prezentska osnova iste. Ipak, kod većine glagola ove osnove su različite.
Od ovih gramatičkih osnova glagola, dodavanjem nastavaka za oblike, odnosno za lice, vreme, način, dobijamo sve glagolske oblike, kako lične, tako i nelične.
Lični glagolski oblici su oblici iz kojih možemo videti koje lice vrši glagolsku radnju (prvo, drugo ili treće) ili se o dotičnom licu nešto saopštava.
Nelični glagolski oblici su oni oblici iz kojih ne možemo saznati na koja se tri gramatička lica misli.
U našem jeziku se svi glagoli dele na glagolske vrste u odnosu na to koje se osnove infinitiva i prezenta kombinuju. U okviru svake vrste grupišu se svi oblici po tome da li se grade od infinitivne (aorisne) ili prezentske osnove. Prema podeli novijih gramatičara u našem jeziku ima sedam glagolskih vrsta.
Po prvoj glagolskoj vrsti menjaju se glagoli čija se prezentska osnova završava vokalom e, dok se njihova infinitivna osnova završava na suglasnik (tresti).
Po drugoj glagolskoj vrsti menjaju se glagoli čija se prezentska osnova završava vokalom e, a infinitivna osnova vokalom a (orati, pisati). Nenepčani suglasnici iz osnove glagola se ispred e u prezentskoj osnovi zamenjuju svojim jotovanim alternantima (oraše, pišem).
Po trećoj glagolskoj vrsti menjaju se glagoli čija se prezentska osnova završava na -ne, a infinitivna osnova na -nu (brinuti).
Po četvrtoj glagolskoj vrsti menjaju se glagoli sa prezentskom osnovom na -je, a infinitivnom osnovom bez nastavka i glagoli sa prezentskom osnovom na -je i infinitivnom osnovom na -a (čuti, kovati).
Po petoj glagolskoj vrsti menjaju se glagoli s prezentskom osnovom na dugo a ili dugo e, a infinitivnom osnovom na kratko a ili kratko e (pevati).
Po šestoj glagolskoj vrsti menjaju se glagoli čija se prezentska osnova završava dugim i, a infinitivna osnova kratkim i ili vokalom e (nositi, videti).
Po sedmoj glagolskoj vrsti menjaju se glagoli čija se prezentska osnova završava vokalom i, a infinitivna osnova vokalom a (držati).
Pored ovih navedenih oblika koji pripadaju prostim glagolskim oblicima i koji se sastoje od jedne reči, u našem jeziku postoje i složeni glagolski oblici koji se sastoje od najmanje dve reči. Jedna reč je neki prost glagolski oblik, a druga reč je neki od oblika pomoćnih glagola, koji imaju svoju posebnu promenu.
Prosti glagolski oblici
U srpskom jeziku se prosti glagolski oblici grade od infinitivne (aorisne) i prezentske osnove tako što se na nju dodaju nastavci za oblik (vreme, način) i lice.
Prezent se gradi od prezentske osnove dodavanjem ličnih nastavaka na osnovu i to: za prvo lice jednine -m, za drugo lice jednine -š, za treće lice jednine nema nastavka; za prvo lice množine -mo, za drugo -te, za treće -u (I-IV vrste), -ju (V vrsta), -e (VI-VII vrste).
Imperativ se gradi od oblika 3. lica množine prezenta tako što se odbaci njegov nastavak i dodaju nastavci za oblik imperativa i nastavci za lice, i to: za prvo lice jednine nema, za drugo lice jednine -i, -ø, -j, -ji, za treće lice jednine nema; za prvo lice množine -i, -mo, -j, -mo, -ji, -mo; za drugo lice množine -i, -te, -j, -te, -ji, -te, za treće lice množine nema.
Glagolski prilog sadašnji se gradi od punog oblika 3. lica množine prezenta dodavanjem gramatičkog nastavka -ći: tresu+ći ~ tresući.
Imperfekat se gradi od prezentske osnove odbijanjem njenog krajnjeg vokala i dodavanjem na tako okrnjenu osnovu nastavaka za oblik i nastavaka za lice: za prvo lice jednine -ijah (-ah), za drugo lice jednine -ijaše (-aše), za treće lice jednine -ijaše (-aše); za prvo lice množine -ijasmo (-asmo), za drugo lice množine -ijaste (-aste), za treće lice množine -ijahu (-ahu).
Glagolski pridev trpni se gradi od prezentske osnove tako što se na nju dodaju nastavci za oblik -en (uz dodavanje gramatičkih nastavaka za rod) ili od infinitivne osnove dodavanjem nastavaka za oblik trpnog glagolskog prideva -n / -ø, -a, -o ili -t /-ø, -a, -o.
Aorist se gradi dodavanjem na infinitivnu osnovu nastavaka za oblik: -oh, -e, -e, -osmo, -oste, -oše.
Glagolski pridev radni se gradi dodavanjem nastavaka na infinitivnu osnovu i to: kod glagola prve vrste -(a)o za muški rod, -la, -lo za ženski i srednji rod u jednini i nastavaka -li, -le, -la u množini.
Glagolski prilog prošli se gradi dodavanjem nastavka za oblik -(a)vši ili -v na osnovu infinitiva, odnosno aorista.
Složeni glagolski oblici
Perfekat se gradi od kraćeg oblika prezenta pomoćnog glagola jesam i radnog glagolskog prideva glagola koji se menja.
Pluskvamperfekat se gradi od oblika imperfekta pomoćnog glagola biti i radnog glagolskog prideva glagola koji se menja.
Futur I se gradi od kraćeg oblika prezenta glagola hteti i infinitiva glagola koji se menja.
Futur II se gradi od oblika prezenta pomoćnog glagola biti i radnog glagolskog prideva glagola koji se menja.
Potencijal se gradi od oblika aorista pomoćnog glagola biti i radnog glagolskog prideva glagola koji se menja.
Upotreba glagolskih oblika
Prezent u svojoj osnovnoj upotrebi označava radnju (stanje, zbivanje) koja se vrši u vreme kada se o njoj govori. Dakle, radnja se vrši upravo u vreme saopštavanja, u sadašnjem trenutku, kada govornik slušaocu govori. U ovoj službi, u obliku prezenta, mogu se upotrebljavati samo nesvršeni glagoli. Takav prezent se zove indikativni ili pravi prezent.
Indikativni prezent se može upotrebljavati i za označavanje ranje (stanja, zbivanja) koja se stalno vrši (poznate naučne, životnom praksom utvrđene istine, radnje koje neko ume ili zan da vrši, itd.). Takav prezent se još naziva i kvalifikativni prezent.
U svojoj osnovnoj funkciji perfekat označava da su se radnja, stanje ili zbivanje izvršili pre vremena kada govornik o njima saopštava, dakle u prošlosti.
Futur I u svojoj osnovnoj upotrebi označava radnju koja će se izvršiti posle vremena govorenja ili posle nekog drugog vremena na koje se misli, dakle u budućnosti.
Aorist u svojoj osnovnoj upotrebi označava radnju koja se vršila, tj. izvršila u određenom vremenu u prošlosti (neposredno pre govorenja o njoj) ili u vremenu govorenja o toj radnji, ali se u svakom slučaju radi o nečemu što je vezano za neposrednu prošlost.
Imperfekat označava radnju koja se vršila u određeno vreme u prošlosti koja se vršila naporedo sa nekom drugom prošlom radnjom.
Pluskvamperfekat označava radnju koja se vršila i izvršila u prošlosti pre neke druge prošle radnje.