Srednjovekovna književnost
Srednjovekovnu književnost treba shvatiti mnogo šire od onoga što danas podrazumevamo pod rečju književnost.
Svaka književnost, pa i ova, određena je zakonima svoje epohe i obuhvata sve one vidove pismenosti koji su podvrgnuti utvrđenom kanonu strukture, oblika i izraza.
Kanon srednjovekovne književnosti se razlikuje od estetskih i književnih zakona kasnijih književnih epoha jer ističe u prvi plan ono što je opšte i univerzalno, nadlično i apstraktno i ono što je u funkciji ciljeva koji, u odnosu na današnja shvatanja, uopšte nisu umetnički.
U skladu sa ovim karakterom književnog dela koji je univerzalistički u srednjem veku, naša nacionalna književnost uopšte nije ograničena samo na originalno stvaralaštvo, već obuhvata sve ono što je prevedeno i preuzeto iz literature drugih naroda.
Srpska srednjovekovna književnost
Srpska srednjovekovna književnost obuhvata obimnu prevodnu književnost, naročito dela koja su prevedena sa grčkog jezika još u staroslovensko doba, pa i kasnije, sve do 15. veka.
Takođe, ona obuhvata i originalnu srpsku književnost koja je nastajala od početaka srpske pismenosti koja se beleži u 9. veku, pa sve do radova Gavrila Stefanovića Venclovića i početaka baroknih naznaka u 17. veku.
Potpuno samostalno stvaralaštvo se može računati od Svetog Save, iako je i u kasnijim vremenima primetan uticaj književnosti i umetnosti sa kojima je naša kultura dolazila u kontakt.
Srpska srednjovekovna književnost se u potpunosti uklapa u vizantijsku poetičku osnovu i od nje je i uzela celokupan sistem žanrova, stvarajući uporedo i krajnje visoke domete nacionalne književnosti.
U okviru istorije srpske srednjovekovne književnosti naročito se izdvaja period nakon Kosovskog boja koji je trajao od 1389. do 1427. godine. Posle Kosovske bitke, u srpskoj srednjovekovnoj književnosti su se izdovjila dva toka. Na jednoj strani su se nalazili kultni tekstovi koji su bili posvećeni knezu Lazaru kao i tekstovi u kojima se prenosilo nasleđe iz prethodnih epoha. U pravljenju kulta kneza Lazara učestovovali su književni stvaraoci poput Danila III koji je postradalom vođi posvetio četiri teksta. To su : Povesno slovo, Služba, Priloško žitije i Pohvalno slovo. Ovi tekstovi su nastali oko 1391. i 1392. godine i smatraju se tekstovima koji imaju martirološku simboliku.
Ova simbolika je podrazumevala proslavljanje mučenika poput proslavljanja ranih hrišćanskih mučenika, s tim što je smeštena u kosovski istorijski okvir. Lazarev kult i kult Kosovskog boja su bili inspiracija i za druge stvaraoce, od kojih su neki nama danas nepoznati, a među svima se posebno izdvajaju Jefimija i sin Lazarev, despot Stefan Lazarević. Monahinja Jefimija je dala tri svoja pesnička dela, a dva su posvećena knezu Lazaru. To su Moljenije Gospodu Isusu Hristu i Pohvala knezu Lazaru.
Pohvala je izvezena 1402. godine kao pokrov za ćivot Lazarev koji se nalazi u manastiru Ravanici, Lazarevoj zadužbini. Pored Jefimije, dela koja pripadaju ovom krugu su i dela despota Stefana Lazarevića, kao Nadgrobno ridanje nad knezom Lazarom i poznati epitaf koji nosi naziv Natpis na stubu kosovskom. Upravo ovde se i završava ciklus srednjovekovnih autorskih radova posvećenih kosovskoj tragediji.
Mnogo je poznatije jedno drugo književno delo despotovo, a to je njegova pesnička poslanica o ljubavi – Slovo ljubve, o kojoj će biti nešto više reči u nastavku teksta.
Despot Stefan Lazarević – vladar i pisac
Stefan Lazarević ili Stevan Visoki, bio je sin kneza srpskog Lazara Hrebeljanovića i kneginje Milice. Rodio se u tadašnjoj srpskoj prestonici, Kruševcu, 1377. godine.
Kada je nakon Kosovske bitke, 1389. godine, njegov otac pogubljen, mladi Stefan je postao knez, ali je do njegovog punoletstva, vladala njegova majka kneginja Milica, uz veliku pomoć monahinje Jefimije u obrazovanju mladog prestolonaslednika.
Stefan je kao vladar bio vazal. Kao turski vazal on je predvodio srpsku vojsku u bici na Rovinama, kod Angore i Nikopolja. Nakon bitke kod Angore, dobio je titulu despota od Vizantinaca (1402), a nešto kasnije postao je vazal mađarskom kralju Žigmundu i zauzvrat dobio Beograd, Mačvu, Golubac i još neke posede.
Kada je u pitanju unutrašnja politika koju je vodio, treba napomenuti da je uspeo da slomi otpor koji je srpska vlastela pružala, pa je mirne periode koristio kako bi snažio državu u svakom smislu.
1405.godine je preneo prestonicu u Beograd i tada je ovaj srednjovekovni grad bio obnovljen i razvijen. Kao učen čovek, despot je na dvoru okupljao mnoge učene ljude iz svoje zemlje, ali i iz okolnih zemalja.
Manastir Manasija i Resavska prepisivačka škola
Kao i njegovi slavni preci i despot Stefan je bio graditelj i zadužbinar. Podigao je manastir Manasiju kao svoju zadužbinu. Kaže se u predanjima da je dugo bio u potrazi za mestom gde će podići svoju zadužbinu, a odlučio se za jedno mesto pored reke Resave, blizu današnjeg Despotovca.
Manastir Manasija je sagrađen između 1406. i 1418. godine, a manastirska crkva je posvećena Sv. Trojici.
Ova crkva pripada moravskom graditeljskom stilu, a njen živopis se smatra jednim od najlepših i najznačajnijih u celokupnom vizantijskom slikarstvu.
Manastir je u despotovo vreme bio kulturno i prosvetno stecište u kome se negovala prepisivačka delatnost i književnost. Mnogi učeni ljudi onog vremena boravili su ovde. Najpoznatiji među njima su Grigorije Camblak i Konstantin Filozof koji je i napisao Žitije despota Stefana Lazarevića. Ovaj centar pismenosti je danas poznat kao Resavska prepisivačka škola i zna se da je u njoj izvršena reforma pisma. U Resavskoj školi je postojala i despotova biblioteka koja je imala oko 20.000 rukopisnih knjiga.
Despot Stefan je, kao što je rečeno, i sam bio pisac. Svoje rano obrazovanje je stekao u svom roditeljskom domu i kažu da je govorio i umeo pisati na srpskoslovenskom, a znao je latinski i grčki. Voleo je kulturu i umetnost i bio je pokrovitelj, podrška i zaštitnik svim umnim ljudima onog vremena.
Najlepše i najznačajnije njegovo delo jeste Slovo ljubve.
Slovo ljubve – reč o ljubavi
Slovo je književni žanr koji je bio veoma rasprostranjen u srednjovekovnoj književnosti. U njemu se ogleda retorska priroda srednjovekovne proze. Slovo predstavlja govor ili propoved na određenu temu koja može biti iz Biblije ili crkvenog kalendara, ali i na bilo koju moralističku temu.
U ovom slučaju slovo nije čist prozni žanr jer se u Slovu ljubve primećuju lirski elementi, a u isto vreme Slovo ljubve ima i oblik poslanice.
U bukvalnom prevodu slovo bi se moglo prevesti kao reč (držati reč, držati slovo). Slovo kao književni žanr odgovaralo bi pojmu logos u vizantijskoj književnosti. To je govor svečano-epidiktivnog tipa, oratorsko, crkveno-poučno delo, tekst koji reprodukuje ili imituje obraćanje bilo kome. Obično je to delo kraćeg obima, bez epskog razvijanja, u kome se tema razrađuje svim sredstvima retorike i poezije.
Slovo ljubve despota Stefana Lazarevića je najverovatnije nastalo 1409. godine kao poslanica. Delo je pronađeno u jednom rukopisu za koji se prema vodenim znacima može potvrditi da je iz prve polovine 15. veka.
Prvi izdavač ovog dela bio je Đuro Daničić. Bio je uveren da je ovo despotov autograf, a Stojan Novaković u to nije bio sasvim siguran nego je pretpostavio da je delo mogao napisati neko iz despotove okoline, ali pod njegovim nadzorom. Pretpostavljalo se da je delo pisano u Beogradu. Nažalost, rukopis je izgoreo u požaru tokom bombardovanja Narodne biblioteke u Beogradu, 6. aprila 1941. godine.
Delo ima svoju pesničku i svoju istorijsku podlogu. U to vreme se dešavao raskol i sukob despotov sa mlađim bratom Vukom koji se odvojio u južnim provincijama. Ispod tog sloja nalazi se pomirljivost, pozivanje na ljubav, što istovremeno znači nemogućnost da se stvar reši državnički, pravno, vojnički. Oblasti srpske despotovine su posle Kosovske bitke bile velike, ali mogućnosti da se one kontrolišu gotovo nikakve.
Potreba za jedinstvom nikada veća. Despot svoju državničku i vojnu nemoć uzdiže do plemenitosti: smatra da će sila istorijskog razuma i pozivanje na hrišćansku etiku, na aktivan princip ljubavi učiniti svoje. Radi ostvarenja tog cilja, despot, umesto jedne slabe vojske, šalje jednu sjajno sročenu poruku ljubavi.
Ipak, ostaje da razmišljamo kome je ovo delo zaista bilo upućeno, jer primalac poruke nigde nije naveden. Despot se obraća neimenovanoj bliskoj osobi sa kojom je očigledno u lošim odnosima koje on želi da popravi. Neki tumači su nagoveštavali da je poslanica bila upućena verenici Jeleni, a neki opet, sestri Oliveri, pa čak i sestriču Đurđu Brankoviću i njegovoj vlasteli.
U svakom slučaju, kome god da je upućena, ova poslanica je jedna divna pesma o ljubavi, lepoti i razumevanju. Ako posmatramo uvodnu strofu u kojoj u zagradi stoji “ime rekav” gde bi svako mogao da upiše željeno ime, onda to znači da se poslanica može koristiti po potrebi.
Slovo ljubve je jedinstvena pohvala ljubavi u svim njenim vidovima: božanska, ljudska, božija, prijateljska i na kraju – hrišćanska.
Ovo delo je ušlo u zadužbinu večne poezije po stilskim sredstvima, toku melodije i po sadržini, kako kaže veliki proučavalac srednjovekovne književnosti Đorđe Trifunović.
Još jedna zanimljivost u vezi sa ovim delom jeste i to da je njena struktura izvedena u obliku akrostiha. Počena slova svake celine daju naslov dela.
Slovo ljubve je pesnička poslanica, koja je po formi i sadržini religiozno intonirana i biblijski zasnovana. U obliku poslanice može se uputiti svakom, i otuda sa jednom univerzalnom namenom i porukom. Slovo je svojevrsna himna ljubavi, inspirisana Davidovim psalmima, himnom apostola Pavla u prvoj poslanici Korinćanima.
Slovo ljubve polazi od jednog širokog estetskog doživljaja sveta koji duhovno produbljen umnim saznanjem prelazi u pravo ushićenje pred otkrivenim prisustvom božanskog u svetu, u ekstazu od saznanja da je ljubav upravo ono božansko na čemu svet počiva, da je ljubav sam Bog.
